اغوزخان.oghoz khan

ایسمین سلیمانین نقشی نگیینی،                      سن شریف سن اوولیالر ایچینده.

یوز ایگیرمی دورد مین نبی یه رهبر                 سن هادیسن انبیا لر ایچینده

خلقه حسد وئرن در –خیبردن                      چین سویون باغلایان بند بربردن....

یئتمش دفعه یاندی جبرئبل پری                  حقّه شناس ائتدن، اولدون رهبری

آدمدن آیره‌لی، خاتمدن بری                      سن سابقسن ابتدالر ایچینده[1].

نقش نگین خاتم سلیمان نام تو است، ای اشرف انبیاءو اولیاء،  تو رهبر صدوبیست چهار هزارنبی وپیامبری. دون‌مایگان حسادت می‌کنند برای در خیبری که برداشتی. و سد چین را از مناطق بربر نشین بستی.... شصت با پر جبرائیل به خاطر خطا سوخت. تو اورا با حق آشنا کردی ورهبری او را به دست گرفتی و....درمنظومه‌ی دیگری در ستایش امام علی (ع) چنین سروده‌ است:

خالق خلق ائدیبدیر بیر بئله بنده،                 جبرئیله رهنما اوستاد ائیلر.

وکیل کار خانه نایب المناب،                          زووج بتول نبی یه داماد ائیلر[2]

خداوند بنده‌ای خلق کرده که راهنمای جبرائیل امین است. ودر کارگاه هستی نایب خداوند است؛ او زوج بتول وداماد پیامبر(ص) است. برای او از عالم ذرات چیزی نهان نبوده ونیست؛ چرا که با رسول خدا اختلاط نهانی دارند. ابر مردی است که در اسرار، خضر نبی را مات ومبوط کرده است؛ وتیغ بران او زمین وآسمان را منقاد می‌کند. اوست سواره و جمله عالم پیاده هستند. اوصاف او در چهار کتاب آسمانی آمده است. مراتب او حد و مرز ندارد، اگر از خدا بخواهد می‌تواند دنیای جدیدی خلق کند. به هر روی تیلیم در وصف حضرت علی(ع) گاه به بیرون مرز اعتدال کشیده می‌شود.مثلا 

     او سواره جمله عالم پیاده         اوصاف وار دوورد کیتاب دا آماده.

مراتیبی اونون حد زیادو،                 یئنگی دنیا استه سه ایجاد ائیلر

اونیان بحث ائدر ثالث گنده              پیش ازدونیا سواریدی سمنده

 عدمده‌یدی سالدی آغ دیوی بنده             دوساله بندنی اوآزاد ائیلر

تیلیم خبر وئرین شهره- کنده                  نصیر الدوردو ائیلده زینده

بیر بئله مولام وار پشیمان گوند              داغودار افلاکی او بر باد ائیلر[3].

    او  ادامه ی---          

لازم به توضیح است که بعضی از این اشعار را با نگاه عرفانی خود وبا تکیه بر سخنان عرفا سروده است. نمونه‌ای از این مباحث را ازتفسیر روان جاوید نقل می‌کنیم.       

« از ازل

 على ز بعد نبى اشرف است از همه خلق                           اطاعتش شده مفروض بر صغیر و کبیر

 بنص انفسنا شد ز انبیا افضل                                        ز عیب و نقص مبرى بآیه تطهیر

  بافضلیتش از انبیا مشو قانع که شد                            سلیمان سلمان او پس از تصغیر

 کسیکه گوید او افضل است از اصحاب                       نموده سوء ادب گشته مورد تعییر

 اگر صفات خدائى براى او اثبات                          کنند، بشنو و بر عارفان تو خورده مگیر

 که او است واسطه فیض بى‏نهایت حق                  از او رسیده بخلق و بسوى او است مصیر

 قبول حق نشود بى‏ولایتش اعمال                      ثواب کى برد آنکو است مستحق سعیر

حجر قبول ولایت چو کرد گشت عقیق                      مدر نکرد و شد آویزه گلوى حمیر

شجر ز یمن ولایت فواکه آرد بار                                  و گر نه شد بطعام اثیم از آن تعبیر  

على معین همه انبیا بدى در سرّ                       چنانچه بهر محمّد شد آشکار نصیر

 على ز روز ازل بود با نبى توام                         شدند خلق ز یک نور پادشاه و وزیر

 نبى براى على بد مربى و استاد                        على براى نبى بود پشتبان و ظهیر

 نبى بنص نبى منذر است و او هادى                   مزیتى نبود بیش از این بنزد بصیر

 على است آنکه کند حل مشکلات بدست                على است کاشف هر معضلى بقلب منیر

 بحب او شده تعیین شخص پاک نژاد                         ز بغض او شده تشخیص هر پلید سریر

 شبى بجاى نبى خفت و حیرت آور گشت                   چو شد بچشم ملایک مصور آن تصویر

روز خندق زد ضربتى بعمرو که شد                            فزون ز طاعت جن و بشر بنص شهیر

 على بود اسد اللّه و حیدر کرار                                      نمود حمله بدشمن چو شیر بر نخجیر

سه روز از خود و اهلش طعام باز گرفت                    از آن نمود یتیم و اسیر و مسکین سیر....

مرا امید شفاعت از او است در محشر                          که خاک من شده با آب مهر او تخمیر

محمّد است که دست نیاز کرده دراز                        بدامنش که امانش بود ز یوم عسیر

 مرا چه باک ز اهداء شعر ناقابل                           که نیست هدیه مور ضعیف غیر شعیر

و لیک دلخوشم از آنکه مدح او مشک است             که مى‏برند از آن ارمغان بنزد امیر[2]»....و قس علی هذا.

واسطه فیض

در اشعار تیلیم سیمای اهل بیت واسطه‌ی فیض و رابطه عام غیب و شهود معرفی می‌شود، همه موجودات عالم امکان، آیات و نشانه‏هاى حضرت حق‏اند .

 مالک المولکدور اول الله اعلا،                                وارودور اودرگاهدا صدصد گدا.

محرم الاسراردور دردلره مرهم،                                هر عملی گر صالح السا معادا

افاضه فیض از مبدء،  نیازمند بواسطه است و انبیاء واسطه فیوضات الهى نسبت به ببندگان می‌باشند[1].

بعضى از مفسرین چنین اظهار میدارند که شفاعت یکى از اسباب و واسطه ایصال خیر است خواه راجع بامور تکوینى باشد یا تشریعى. در امور تکوینى مقصود از توسط همان اسبابى است که بتوسط آن از مبدء متعال بمادون فیض میرساند.  اسباب مسخر امر حق‏اند و به‌ مشیت و امر تکوینى او اسباب واسطه در فیض می‌گردند و آنان منتظر فرمان اویند و در تشریعیات در مقام مجازات اخروى آن نیز بامر حق کسان لایق مأذون در شفاعتند که واسطه در ایصال فیض گردند. که بتوسط آنها فیض بخشش و عفو باشخاص عاصى و افاضه رحمت باهل ایمان و تقوى برسانند. سوره الم سجده آیه 4 می‌فرماید: اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى‏ عَلَى الْعَرْشِ ما لَکُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا شَفِیعٍ. در بحث شفاعت بامور تشریعیه منطبق می‌گردد همانطور با امور تکوینیه نیز منطبق می‌گردد. یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ[i] . بر اساس نظر مفسران، رسول خدا و ائمه‌ی معصومین (ع) واسطه‌ی  فیوضات الهى نسبت ببندگان میباشند. هر کدام به قدر وسعت وجودى خود اسما و صفات خداى سبحان را نشان مى‏دهند . حضرات معصومان (ع) چون واسطه فیض و رابطه عام غیب و شهودند، آیینه تمام نماى اسما و صفات حضرت حق اند . در زیارت جامعه کبیره مى‏خوانیم: «من والا کم فقد و الى الله و من عاداکم فقد عادى الله; هر که شما را دوست دارد، خدا را دوست داشته و هر که با شما دشمنى ورزد، با خدا دشمنى کرده است .» همان گونه که در آیینه مى‏توان صورت اشیا را مشاهده کرد، در آیینه وجود معصوم (ع) مى‏توان جلوه اسما و صفات خداوند متعال را نگریست . البته منظور از مشاهده حضرت حق رؤیت‏حسى و بصرى نیست; زیرا پروردگار نه جسمانى است و نه محسوس . غرض این است که انسان کامل (معصوم) جلوه و مظهر جلال و جمال پروردگار است؛ آن هم به کامل‏ترین وجه . از این رو، در هیچ آیینه‏اى بهتر از آیینه انسان کامل نمى‏توان حق را مشاهده کرد . اشعار تیلیم خان  بر این اساس فرموده‌ی امام على (ع): «براى خداوند هیچ آیت و نشانه‏اى بزرگ‏تر از من نیست[2]‏» . همه نشانگر فهم عمیق ودرک تیلیم خان را نشان می‌دهد. چرا که حضرات معصومین (ع) نور واحدند - و به تعبیر بلند زیارت جامعه کبیره «ان ارواحکم و نورکم و طینتکم واحدة؛  به درستى که ارواح شما و نور و طینت‏شما یکى است .» - این حکم پشتوانه و وتکیه‌گاه  شعر حکیم تیلیم است چرا که حضرات معصومین (ع) عظیم‏ترین آیت و نشانه‌های پرودگارند.

شخصى براى دیدار با امام باقر (ع) به خانه وى مراجعه کرد و پیش از اجازه ورود، به کار ناروا دست‏یازید . حضرت امام باقر (ع) از درون اتاق بر او بانگ زد و با سرزنش اجازه ورودش داد . مرد در محضر امام عرضه داشت: به خدا سوگند، نظر گناه آلود نداشتم؛ تنها مى‏خواستم بر یقین خود درباره علم و آگاهى شما بی‌افزایم . امام باقر (ع) پس از تصدیق سخن او فرمود: آیا مى‏پندارید دیوارها، چنان که مانع دید شما است، از مشاهده ما نیز جلوگیرى مى‏کند؟! اگر چنین باشد، تفاوتى میان ما و شما نخواهد بود. آنگاه امام آن شخص را از تکرار چنان عملى برحذر داشت[3]. همچنین امام على (ع)  می‌فرمایند: امام، محورى است که حق در همه زمینه‏ها بر مدار او مى‏گردد و آن حق محورى که درباره امام على (ع) آمده است، وصف مشترک همه انبیا، اولیا و اهل بیت رسول خدا (ص) است[4]. به همین خاطر در اشعار تیلیم هم می‌بینیم که وصفی که برای پیامبر(ص) دارد برای امام حسین (ع) هم از همان اوصاف در منظومه های خود استفاده‌می‌کند.

 حسنین حؤرمتی ایچون ای آقا،                   سواره سن نظر ائیله آیاغا.

دولاشیبدیر منه باشدان آیاغا،                       لوطف ائیله سن، غم نخینی اوزرسن.

ودر جای دیگری چنین سروده است. .... من شفاعت خود را از ده به اضافه چهار می‌خواهم، به همین خاطرمرا از روز حشر باکی نیست.  شفامی استرم اربع عشردن،              تیلیم باکیم یوخ خوف محشردن.

 سیزین کمی پیشوالارون ائیچنده.در پایان می‌توان به این نتیجه رسید که حکیم تیلیم‌خان حقیقتا یکی از ارادتمندان ائمه‌ی اطهار(ع) است. ونگاهی منطقی به آنها دارد. ائمه‌ی اطهار را نشان وآیه‌ی حق براهل زمین وآسمان می‌داند. وبه قول خود او ایستاده به سلامشان، چرا که شأن ومنزلت اهل بیت ازشأن صدو بیست وچهار هزار نبی بالاتراست؛ وحضرت حق جل‌جلاله در شأنشان فرموده‌است لولاک لولا...

.یوز ایگیرمی دوردمین نبی دن اعلا   حق شأنیزه یه دئیر لولاک لولا[5]   

پایان

حوْکم اوْلدو قلم بسم الله یازا

ترنم قرآن در آیینه اشعار تیلیم خان

قم، پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامی. مرکز فرهنگ ومعارف قرآن،

گروه تفسیر ترتیبی وترجمه قرآن کریم.

علی عابد

تلفن: 09379150085

چکید:

     زبان اقوام ترک در مناطق مرکزی ایران بر اثر، نفوذ اصطلاحات اسلامی، عرفانی و مفاهیم و الفاظ قرآنی به قدری غنی شده است. که خود صاحب ادبیات است. اثر بدیع حکیم تیلیم خان بیان‌گر این حقیقت روشن است. این مقاله، به بررسی تاثیر  مفاهیم قرآن کریم بر منظومه­‌های حکیم تیلیم خان می­پردازد؛ ونگاهی به جایگاه اوزان ، معنای لغوی تیلیم ،جایگاه او دربین اقوام ترک دارد. تجلی قرآن کریم در اشعار تیلیم را از زوایای معارف، مفاهیم ، ادب وتطبیق آن با آیات قرآن کریم بررسی می‌کند. در پایان هم به مشروعیت ومقبولیت حاکمان در نگاه تیلیم، نظری دارد.

کلید واژه­ها: قرآن کریم، آیات،تیلیم خان، ابیات.

مقدمه:

    وقتی سخن از حکیم وبزرگ ادبیات پیش می­آید، تقریبا بیشتر ذهن ها به سوی ادب پارسی یا عربی مایل می شود؛ ومیل شنیدن زوایای جدیدکشف شده در شعر مولوی، عطار، حافظ و ... را دارد. اما این‌جا سخن از بزرگ مردی است، که تمام بزرگی وعظمت خود را مدیون قرآن کریم و اهل بیت حضرت رسول اکرم (ص) است. مردی از تبار نوح نبی(ع)، از فرزندان اغوزخان. مردی که درتبارشان به گواه تاریخ بت وبت پرستی هرگز معنا ندارد. سخن از ابر مردی است که ملیت او و اقوام کهن او در تدینشان است. دین ملیت آنها است وملیت آنها هم دینشان است. یگانه پرستانی که عاشقانه خدارا می­پرستند. سخن از­ قهرمانی است که آوازه­ی جوانمردی او در سینه‌ی اقوام­ ترک است. آن‌هم ترک­های مرکز ایران. مردمانی که حافظه و بداهه‌گوئی حیرت‌انگیزی دارند. و سرآمد بزرگان ایران همیشه ازاین خطه برخاستند. یکی از این بزرگان مردمی ودم خور با جماعت کنار نشین[1]، حکیم تیلیم  خان است.

جایگاه زبان ترکی:

     قبل از بررسی تأثیر قرآن کریم بر منظومه‌ی حکیم تیلیم خان لازم است جهت روشن شدن موقعیت زبان ترکی وجایگاه نوع شعر تیلیم اجمالاً مطالبی بیان گردد.

گویش ترکی مناطق مرکزی ایران  یکی از شاخه‏های مهم و اساسی زبان‏ ترکی منشعب از ترکی اوغوز است. این زبان با توجه به شرایط مختلف جغرافیایی، دینی و فرهنگی از دیگر گویش‏های ترکی فاصله گرفته و به عنوان یک گویش مستقل و دارای ادبیاتی گسترده از ترکی مادر منشعب گشته است. در انشعاب و شکل‏گیری این گویش عوامل متعددی مؤثر بوده است. از آن جمله نفوذ اصطلاحات اسلامی، عرفانی و مفاهیم و الفاظ قرآنی سبب شده است که زبان و ادبیات ترکی آذری قالب و شکل خاصی به خود گیرد. به عنوان نمونه بررسی آثاری چون حدیقة السعدای ملاّ محمد فضولی و عقاید الاسلام مرحوم مقدس اردبیلی نشان می‏دهد که شکل، وزن اشعار، فرهنگ و سیمای ظاهری ترکی آذری کاملاً تحت تأثیر ادبیات عرب  و فرهنگ اسلامی شیعی واقع شده است. در این رابطه کتاب فقه مفتاح العدل از آن جا که برای هر یک از اصطلاحات اسلامی معادل ترکی انتخاب کرده از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است. این مطلب در منظومه‌ی ‌تیلیم خان هم به عیان دیده می‌شود که در جای خود به آن خواهیم پرداخت.

  جایگاه شعرایی چون تیلیم خان در بین ترک‌های ایران.

همه‌ی اقوام جهان در میان خود ‌کسانی را دارند که به عنوان ترانه سُرا معروفند. گاه دیده می‌شود که نوازندگان وخوانندگان دوره‌گرد خودرا با اوزان[1] اقوام ترک مقایسه می‌کنند. که این تشبیه ومقایسه ناروا  است. شخصیت‌های مثل تیلیم خان  در میان ترک‌‌ها جایگاه ویژه‌ای دارند. دلیل ویژگی چنین شخصیت‌ها مراتب عرفانی آنها است. همان‌گونه که در میان صوفیه موجودند. «ده‌ده» بالاترین رتبه چنین منظومه سُرا هاست؛ که همان پیر یا بابا درزبان فارسی است.  نمونه‌های فراوانی از باباها مانند باباکمال خجندی، باباطاهر عریان، و... در تاریخ تصوف داریم. در میان ترک‌ها«ده‌ده یاب‌یاز»، «ده‌ده یعقوب»، «ده‌ده عالی»، «تراب ده‌ده» و «ده‌ده قورقود» از بلند نامان ده‌ده‌ها هستند. این شخصیت‌هارا «ائلجه بیلن» هم می‌گویند یعنی کسی که به اندازه ایل می‌داند!. دقیقاً معادل تمثیلی است که خداوند آن را در قرآن کریم برای حضرت ابراهیم(ع) بکار برده است. « انَّ ابراهیمَ کان امة...ً[2]». چرا که معتقدند اولین مبلغ و مروج قرآن کریم و تعالیم اسلامی ازمیان این‌ها برخاسته است. قاراخان، قورقود آتانی یا ده‌ده قورقودو سلمان فارسی ایله یولداش ایدیب، اسلام پیغمبری‌نین یانونا گندردی. او، ایسلاام دینینه اینانیب، قایتقندان سونرا بو دینی اغوزلار ایچینده تبلیغ ائدردی[3]». قاراخان، بابا قورقود را. به همرایی سلمان فارسی(ره) به محضر مبارک پیامبر(ص) اسلام فرستاد. او آیین اسلام را باور کرد و بعد از برگشتن آن رادر میان ترک‌های اغوز تبلیغ می‌کرد.

منظومه های آذری را فولکلور شناسان به دوگونه‌ی عمده تقسیم می‌کنند[4]: الف حماسی، مهم‌ترین آن‌هامنظومه‌ی نام آور کوراغلو، قاچاق نبی، ستارخان و... هستند. مبارزه‌های حق‌طلبانه‌ی مردم را در درازنای تاریخ پرفرازو نشیب این اقوام به تصویر کشیده‌اند. ب: منظومه‌های غنایی. پر بار ترین بخش فولکلورهای ترکی آذری را همین منظومه‌های غنایی شکل می‌دهند. این گونه منظومه‌ها محصول زمان صلح ودوران آرامش است. قهرمانان این گونه منظومه ها پیام آوران دلباختگی، وفا، صداقت وعشق هستند. فولکلور بستر بالندگی (اوزان) موزون سُرا است. بی‌شک ترک‌ها دارای غنی‌ترین ادبیات شفاهی در میان تمام اقوام جهان هستند. با کمی مطالعه به سادگی می‌توان دریافت که ژرف‌ترین ادبیات شفاهی نزد همین اقوام ترک است. دیرینگی و پیشینه در روزگار کوچندگی این قوم دارد. بایاتی‌لار، قوشمالار، اوخشامالار، لایلایلار، نازلامالار، سایالار، بویلامالار، هاوالار، ماهنی‌لار، خویرات‌لار، آتماجالار، تاپماجالار، قوشماجالار[5] و … کهن‌تر از ادبیات مکتوب و نامکتوب سایر اقوام و ملل است.

شخصیت‌های مثل تیلیم خان یکی از مهمترین عناصر پاسداری و گزارشگری شاخه‌های فولکلور هستند. شاعر ، آهنگساز، خواننده‌ی هاوا[6] خودشان هستند. قصه‌‌ساز، قصه‌گو و قهرمان داستان هم خودشان می‌باشند. یعنی یک‌تنه آفریننده و پدیدآورنده این‌همه پدیده می‌باشند .عنصر اصلی منظومه‌های غنایی بر محور عشق زمینی می‌گردد. اما همواره بستری برای معالم اخلاقی و عرفانی است. زن در این داستان‌ها یا خود قهرمان است یا نیمی از سهم صولت قهرمانی و جوانمردی را دارا است. حافظه و بداهه‌گوئی حیرت‌انگیز وحاضرجوابی از مهم‌ترین مشخصات این هنرمندان است. که خود تیلیم به این موضوع اشاره دارد.

نگاهی به معنای لغوی تیلیم خان.

به نظر می‌رسد تدوین‌گر محترم دیوان حکیم تیلیم خان،  معنای لغوی تیلیم را دور از فرهنگ منطقه ترجمه و معناکرده است. لذا بر خود فرض دیدم در این زمینه نکاتی را یادآوری کنم. وی می‌نویسد: « کلمه‌ی تیلیم در کتاب ارزشمند دیوان الغات التّرک محمود کاشغری آمده از کلمه های اصیل ترکی و به معنی زیاد، تمام، کامل، همیشه، دائم، باپایه و اساس و ابدی می باشد(دیوان الغات التّرک جلد 1 صفحه 514-397) ».  این آدرس دقیقا آدرسی است که مرحوم دکتر م.ت ذهتابی وعلی کمالی در کتاب تئلیم خان حیاتی ویاراد یجیلیقی، ص7،  نشر اختر،1382؛ به آن اشاره کرده است. بعد از او سید حیدر بیات در یادنامه حکیم تیلیم خان همان مطلب را با ذکر همین منبع وچند منبع دیگر به معنای کوثر رسانیده و این واژه را نیز به آن افزوده است. متأسفانه با مراجعه به تمام منابع ذکر شده  هرگز چنین کلمه‌ای با گویش محلی ما یافت نشد. به نظر می‌رسد به خاطر اعتمادی که به دکتر ذهتابی در عرصه‌ی ادبیات ترکی می‌شود. محققان محترم مستقیم به منابع دست اول مراجعه نکردند. در دیوان الغات چنین واژه‌ای با چنین گویش ونگارش و به این معنا وجود ندارد. درکتاب عتبة الحقایق صفحه 33 هم به معنای تیلین یا دیلین (زبان) به کار رفته است. در دیوان الغات الترک با ترجمه دکتر صدیق  ص 496 نیز تیل  به معنای زبان و خبر چین،جاسوس ترجمه شده است. به نظر می‌رسد به خاطر عدم اطلاع کافی از فرهنگ لغات منطقه ساوه وهمدان، محققان محترم به خطا رفتند. واژه‌ی تیل+یم  دقیقا مثل خان +یم =خانیم باجی دوره‌ی قاجار  وخانم دردوره‌ی معاصر است. تیلیم  در بین مردم بومی روستا‌های نوبران هنوز هم در گویش محلی، ما مانند صدها واژه کهن دیگر در معنای اصیل ترکمن خود برای بیان مقاصد استفاده می‌شود. در روستاهای اطراف ساوه ، همدان‌ و تفرش، تیل +یم + خان به معنای سخنگوی خان کار برد دارد. مانند تیلیم باشی اما در مورد شخص (یرلایان تیلیم) به معنای رسانه‌ی حق، تعریف ومعنا می‌شود.  درهر صورت از تمام محققان محترم  سپاس گذارم که دراین زمینه فعالیت می‌کنند.

یگاه شعر و شاعری در قرآن کریم

 در قرآن کریم به شعرو شاعری دو گونه نگاه هست. نسبت شاعری را از شأن پیامبر (ص)دورمی‌بیند. می‌فرماید: فَذَکِّرْ فَما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِکاهِنٍ وَلا مَجْنُونٍ، أَمْ یَقُولُونَ شاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَیْبَ الْمَنُونِ[1] ،یا جای دیگری می‌فرماید: تو شاعر نیستی، ما به تو شعر نیاموختیم. وَما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَما یَنْبَغِی لَهُ إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِکْرٌ وَقُرْآنٌ مُبِینٌ[2]، به او شعر نیاموختیم و سزاوار او نیست شاعر باشد. شاعران در جهان عرب پیش از نزول قرآن آدمهایی بودند که در آخر سوره‌ی شعرا به دو دسته تقسیم شده‌اند: گروهی که حیران و سرگشته‌ی هر وادی هستند و به وعده‌های نیک وانسانی خود عمل نمی‌کنند، به خاطر خلف وعهده خداوند سرزنششان می‌کند. وَالشُّعَراءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ [3]. آدمهایی که فکر منسجمی ندارند و رهیافته نیستند، برای سخنان خود حد ومرز نمی‌شناسند؛ قرآن کریم به این دسته از شعرا نگاه منفی دارد.  اما گروه دوم  را با «الا» جدا می‌کند. إِلاَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَذَکَرُوا اللهَ کَثِیراً ...[4]. جز آن شاعرانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته می‌کنند؛ و خدا را بسیار به یاد می‌آورند. اما شعرای‌ گروه اول که مروجان فرهنگ جاهلی، فساد وتباهی هستند، ستم کارند به زودى خواهند دانست که به چه جایگاهى باز خواهند گشت.

 قرآن کریم به شعرای مؤمن نه تنها نگاه منفی ندارد، بلکه اجازه انتقام از مشرکان را نیز صادر می‌کند. به عبارت دیگر از شعرای مؤمن بسان حکیم تیلیم خان  تقدیر هم شده است. چرا که منظومه‌های این چنینی حاوی مفاهیم دینی، حکمت، عرفان و اخلاق فردی و اجتماعی است. چنین شخصیتی دغدغه‌های دینی خود را در غالب منظومه تبلیغ وترویج می‌کند.

ترنّم قرآن کریم بر اشعار تیلیم خان

شکی نیست که قرآن کریم در فرهنگ‌آفرینی چندین تمدن تأثیر فوق‌العاده داشته ودارد. حضور خود را در فلسفه، عرفان، لغت‌، فقه،  اصول فقه ،علوم الحدیث، فرهنگ، علم، و... عیان به رخ می‌کشد. قرآن هم‌چنان در همه‌ی ارکان تمدن و فرهنگ ما تأثیر می‌گذارد. اما در شعراین تأثیر چندین برابر است. در اشعار تیلیم هم می‌توان این تأثیر را به عیان دید. شاید در نگاه اول کمی ثقیل به نظر آید که سبک و ساختار شعرهای تیلیم  را متأثر از سبک سوره‌های قرآن بدانیم. اما با کمی دقت و نگاه ژرف می‌بینیم ترجمانی از آیات قرآنی به وضوح در منظومه‌های او دیده می‌شود. منظومه‌ی حکیم تیلیم‌خان از نظر محتوا و درون‌مایه‌ کاملا قرآنی و روایی است. اکثر شعرهای او به نوعی تفسیر آیات وکلمات قرآن کریم است. اگر بخواهیم برای شعرهای او عنوان تفسیری انتخاب کنیم، قطعا ازتفاسیر موضوعی و تفسیرآیه با روایت است. اما اثبات این ادعا در یک مقاله کمی ثقیل است. در یک مقاله نمی‌توان همه‌ی اشعار اورا شکافته وهمراه آیه وروایتی که مستند فکری او بوده ارائه کرد. قطعا نیاز به تحقیق جدی‌تر ومفصل‌تری لازم است. ضمناً در این مقاله ما دنبال تفسیر آیات قرآن در شعر تیلیم نیستیم. بلکه درپی برجسته کردن تأثیر قرآن بر فضای حاکم برمنظومه این حکیم بزرگ می‌باشیم؛ و برای نمونه در حوزه‌ی اخلاق ومعارف دینی چند شعر اورا با نگاه قرآنی بررسی وتطبیق می‌کنیم.

معارف اسلامی در وجود نامه :

وجود نامه به نوعی تفسیر همین‌آیات است. وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإِْنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ، ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِی قَرارٍ مَکِینٍ ،ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَکَ اللهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ، ثُمَّ إِنَّکُمْ بَعْدَ ذلِکَ لَمَیِّتُونَ ،ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ تُبْعَثُونَ[1] ،   اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِینَةٌ وَتَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَتَکاثُرٌ فِی الأمْوالِ وَالأوْلادِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَکُونُ حُطاماً وَفِی الآخِرَةِ عَذابٌ شَدِیدٌ وَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللهِ وَرِضْوانٌ وَمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاَّ مَتاعُ الْغُرُورِ[2]. عالم ذراتده مخلوقات اولدم...داخیل ائیله دیلر آتا صولبیونه..... آتا دان گلدیم من آنا بطنینه .........تا قیرخ گون اولنجا بیرجسد الدوم.....ایک یاشیماجان امدیم شیر خام، حاصییل اولدو اوندا منه حال کام ... اون سککیزده هر عشقدن باشقا من، اون دوققوزدا من طوغیانه یتشدیم... قیرخ یاشمدا عقلیم گلدی جمع اولدو ...[3] و... این منظومه سیر کامل زندگی انسان را از آغاز تا فرجام به تصویر کشیده است . از سیر تکاملی انسان در عالم زر شروع کرده تا روزی که از مادر متولد می‌شود؛ و در دنیا همراه خانواده، محله و اقوم خود رشد می‌کند. همه‌ی این مراحل را به شایستگی ترسم کرده است. با تکیه بر آیات الهی وروایات ائمه‌ی معصومین(ع) زندگی در دنیا را به چند بخش تقسم کرده که به بیان آیه ذکر شده نیز زندگی دنیایی همین است. دراین منظومه ودیگر اشعار خود سیر زندگی انسان درآخرت را نیز با نگاه وحی تحلیل و ارائه می‌کند. تا آنجا پیش می‌رود که در بهشت رضوان حوریانی چند را خداوند به عقدش درآورده وبه همراه همسران بهشتی خود میان دیگرنعمات بهشتی سرخوش وبا نشات درحلقه‌ی یاران حضرت علی(ع) ادامه‌ی حیات می‌دهد. شایان ذکر است که این تصویر چون به نگاه وحی آغشته می‌شود، در جای جای این اثر بدیع رجاء و امیدواری به شفاعت معصومین‌(ع) موج موج می‌زند. آن‌چنان رجاء دراین منظومه اوج دارد که هر خواننده وشنونده‌ای را تحت تأثیر قرار می‌دهد. برای اهل ذوق وهنر اوج این منظومه جایی است که شاعرعالمانه وعامدانه متذکر آیه شریفه یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ[4] می‌شود. چراکه بحث شفاعت اهل بیت حضرت رسول اکرم(ص) از اعتقادات جدی و از ضروریات مذهب شیعان است. و موضوعیت امامت در زمان اضطرار است. این درتنگنا قرار گرفتن وعاجز ماندن خود از موضوعات جدی کلامی دربحث امامت است. که به شیوه‌ای بسیار عالی طرح می‌کند وبه آن نظر دارد . قالدیم یوزمین زحمتینن، درد ورنج وموحنتینن. وقتی در تنگنا قرار می‌گیرد ونا امید از همه کس وچیز می‌شود وبه اضطرار می‌رسد از زبان فرشتگان خداوند شفیع را طرح می‌کند. شفیع محشری کیمدی؟ وئرجاوابی تعجیلانه...امامانم اثنی عشر، شفیع دیلر هر عصیانه. بنا بر روایت امام صادق (ع) در تفسیر وَابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَاهل بیت وسیله‌ی تقرب به خداوند وشفاعت کننده‌ی مومنان هستند[5].  

بی شک یکی از زیباترین تفسیر منظوم آیات قرآن را در(وجود نامه) می‌شود یافت. صد حیف که درمیان ما نه فقط حکیم تیلیم خان بلکه اصل ادبیات ترکی مهجور است.