جایگاه شعرایی چون تیلیم خان در بین ترک‌های ایران.
همه‌ی اقوام جهان در میان خود کسانی را دارند که به عنوان ترانه سُرا معروفند. گاه دیده می‌شود که نوازندگان وخوانندگان دوره‌گرد خودرا با اوزان[1] اقوام ترک مقایسه می‌کنند. که این تشبیه ومقایسه ناروا است. شخصیت‌های مثل تیلیم خان در میان ترکها جایگاه ویژه‌ای دارند. دلیل ویژگی چنین شخصیت‌ها مراتب عرفانی آنها است. همان‌گونه که در میان صوفیه موجودند. «ده‌ده» بالاترین رتبه چنین منظومه سُرا هاست؛ که همان پیر یا بابا درزبان فارسی است. نمونه‌های فراوانی از باباها مانند باباکمال خجندی، باباطاهر عریان، و... در تاریخ تصوف داریم. در میان ترکها«ده‌ده یاب‌یاز»، «ده‌ده یعقوب»، «ده‌ده عالی»، «تراب ده‌ده» و «ده‌ده قورقود» از بلند نامان ده‌ده‌ها هستند. این شخصیت‌هارا «ائلجه بیلن» هم می‌گویند یعنی کسی که به اندازه ایل می‌داند!. دقیقاً معادل تمثیلی است که خداوند آن را در قرآن کریم برای حضرت ابراهیم(ع) بکار برده است. « انَّ ابراهیمَ کان امة...ً[2]». چرا که معتقدند اولین مبلغ و مروج قرآن کریم و تعالیم اسلامی ازمیان این‌ها برخاسته است. قاراخان، قورقود آتانی یا ده‌ده قورقودو سلمان فارسی ایله یولداش ایدیب، اسلام پیغمبری‌نین یانونا گندردی. او، ایسلاام دینینه اینانیب، قایتقندان سونرا بو دینی اغوزلار ایچینده تبلیغ ائدردی[3]». قاراخان، بابا قورقود را. به همرایی سلمان فارسی(ره) به محضر مبارک پیامبر(ص) اسلام فرستاد. او آیین اسلام را باور کرد و بعد از برگشتن آن رادر میان ترک‌های اغوز تبلیغ می‌کرد.
منظومه های آذری را فولکلور شناسان به دوگونه‌ی عمده تقسیم می‌کنند[4]: الف حماسی، مهمترین آن‌هامنظومه‌ی نام آور کوراغلو، قاچاق نبی، ستارخان و... هستند. مبارزه‌های حق‌طلبانه‌ی مردم را در درازنای تاریخ پرفرازو نشیب این اقوام به تصویر کشیده‌اند. ب: منظومه‌های غنایی. پر بار ترین بخش فولکلورهای ترکی آذری را همین منظومه‌های غنایی شکل می‌دهند. این گونه منظومه‌ها محصول زمان صلح ودوران آرامش است. قهرمانان این گونه منظومه ها پیام آوران دلباختگی، وفا، صداقت وعشق هستند. فولکلور بستر بالندگی (اوزان) موزون سُرا است. بی‌شک ترکها دارای غنی‌ترین ادبیات شفاهی در میان تمام اقوام جهان هستند. با کمی مطالعه به سادگی می‌توان دریافت که ژرف‌ترین ادبیات شفاهی نزد همین اقوام ترک است. دیرینگی و پیشینه در روزگار کوچندگی این قوم دارد. بایاتی‌لار، قوشمالار، اوخشامالار، لایلایلار، نازلامالار، سایالار، بویلامالار، هاوالار، ماهنی‌لار، خویرات‌لار، آتماجالار، تاپماجالار، قوشماجالار[5] و … کهن‌تر از ادبیات مکتوب و نامکتوب سایر اقوام و ملل است.
شخصیت‌های مثل تیلیم خان یکی از مهمترین عناصر پاسداری و گزارشگری شاخه‌های فولکلور هستند. شاعر ، آهنگساز، خواننده‌ی هاوا[6] خودشان هستند. قصه‌‌ساز، قصه‌گو و قهرمان داستان هم خودشان می‌باشند. یعنی یک‌تنه آفریننده و پدیدآورنده این‌همه پدیده می‌باشند .عنصر اصلی منظومه‌های غنایی بر محور عشق زمینی می‌گردد. اما همواره بستری برای معالم اخلاقی و عرفانی است. زن در این داستان‌ها یا خود قهرمان است یا نیمی از سهم صولت قهرمانی و جوانمردی را دارا است. حافظه و بداهه‌گوئی حیرت‌انگیز وحاضرجوابی از مهمترین مشخصات این هنرمندان است. که خود تیلیم به این موضوع اشاره دارد.
[1] -منظومه سُرا. شخصیت‌های مثل تیلم خان در میان اقوام گوناگونِ تُرک، با نام‌های، اوزان، عاشّیق، بامسی، باکسی، بخشی و … معرفی هستند
[2] - نحل ،120.
[3] - ده ده قور قود کتابی، ص 12.
[4] - هفت مقاله پیرامون فولکولور وادبیات مردم آذربایجان، ص 12.
[5] -همان ، ص 45 .
[6] -آهنگ.
