مفاهیم اخلاق
اخلاق اسلامی و انسانی را با نگرش دینی و با جهان بین اسلامی از آیات قرآن کریم اخذ می‌کند. با ذهنی فعال و هوشی سرشار ونبوغی اعجاب انگیز این مفاهیم بلند را بومی می‌کند؛ و با کلمات ترکی و به زبان عامیانه در بین ملت خود تبلیغ وترویج کند. امروزه این بومی سازی جزء سخت ترین مرحله از انتقال پیام ،فرهنگ وعلوم است. در حالی که این مرحله از انتقال پیام جولانگاه و بسترهنر نمایی حکیم تیلیم خان بزرگ است. (تیلم عشیقن سمندینی،یئنگی سالیبدور جولانه.) با استادی تمام به وظیفه‌ی معلمی ومبلغی خود عمل می‌کند. در مذمت دنیا، تکبر وغرور بی‌جا قرآن کریم می‌فرماید: الدُّنْیا إِلاَّ مَتاعُ الْغُرُورِ[1] . قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ وَالآخِرَةُ خَیْرٌ لِمَنِ اتَّقى وَلا تُظْلَمُونَ فَتِیلاً[2] . تیلیم همین مطلب را بسیار ساده و به زبان بومی شده در جای جای سروده‌های خود چنین آورده است. کبر غرور ائتمه ای بنی آدم ، توسنی شجر دیر لیباسیی کرباس... دفن ادیب اوستویه تورپاق توکللر، قبری اوسته بیر داش نیشان تیکرل[3]ر. با یاد آوری مرگ وسوار شدن بر توسن چوبی تابوت آن هم نه با لباس سوار کاری، بلکه با پارچه‌ای کرباس که حکایت از کفن ودفن وتنهایی دارد؛ متذکر می‌شود که جهان وحیات انسان در این دنیا ارزش گناه وغرور ندارد. با این اسب جایی را نمی‌شود فتح کرد. یا در جای دیگری می‌گوید: آدام اوغلو هوالانما هاوایا، پیلله پیلله ائننددی تماشا... شجر آتا مننده‌دی تماشا... مست اولوبان آچما پرو بالیوی، پرو بالین سنندده تماشا[4].
با بیان چنین ابیاتی مستمعین وخوانندگان اشعار خود را متوجه ومتذکر می‌کند تا در مقابل خداوند خاشع وخاضع باشند؛ وسر تسلیم فرودآورند. باخلق تواضع در بین بندگان خدا آنها را به رعایت ادب اسلامی ترغیب می‌کند. قرآن کریم در معرفی بندگان متواضع وفروتن می‌فرمایید: بندگان واقعى خداى رحمان کسانى اند که روى زمین با خشوع گام برمى دارند، در معاشرت با مردم فروتنى مى کنند و در برابر خدا خاضعندو هنگامى که نادانان با سخنى جاهلانه آنان را خطاب مى کنند، در پاسخ ، سخنى مسالمت آمیز بر زبان مى آورند؛و{می‌گذرند}. در این راستا تیلیم ابیاتی دارد که کاملا تحت تأثیر آیه‌ی شریفه‌ی: وَعِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الأرْضِ هَوْناً وَإِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً[5] است. بد اصیله سلام وئره‌ی ساویشای، . اصیلینن بشجه کلمه دانیشای[6]. با ترجمه‌ی آزاد از این آیه بار دیگر به هنر نمایی برمی‌خیزد، تا به قول خودش از او برای آیندگان نشانه بماند.
در رابطه با رفتار انسان در بین دوست ودشمن سروده‌های زیادی دارد. تقریبا همه‌ی آنها برگرفته از آیات الهی و روایات است. به تحقیق می‌توان گفت در این حوزه دست پری دارد. در تک تک منظومه‌ها، میان ابیات به شیوه‌ای ماهرانه با زبانی عاری از تکلّف، آیات الهی را می‌گنجاند. در صفحه‌ی 123 دیوان، ترجمانی از آیه شریفه‌ی أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ[7] را به عالی ترین روش بیان می‌کند؛ ادارکینی باش پیلله‌یه مندرسن، خردمندی معرفت دن دیندرسن، دوستا نرم اول دوشمن لری سندر سن، دئسینلر نهگ دیر بو ماهی دئییل. همین مضون را در دیوان شمس الدین محمد(حافظ) هم داریم؛ آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است، بادوستان مروت با دشمنان مدارا[8] . البته از فضای این ابیات عارف بزرگ جهان اسلام نمی توان به معنای دقیق آیه رسید. گویی شاعر ملاحظات ومنافعی در دست دشمن دارد. به هیچ وجه لحن محکم آیه در مقابل دشمن را به تصویر نمی‌کشد. تاثیر قرآن برشعر او را می‌شود فهمید، اما در انتقال پیام حکایت از پیام خود حافظ دارد تا قرآن کریم. در حالی که حکیم تیلیم بزرگ هم حالت دستوری آیه و نهیبی که درآیه هست را به زیبایی بیان می‌کند. دوستا نرم اول دوشمن لری سندر سن[9]. با دوست نرم باش ودشمنان را بشکن. قطعا تجلی آیات در ذهن وحیات شاعر او را به این مرحله از فهم آیات رسانیده است که مفاهیم کلام خدا را به این آسانی ترسیم می‌کند.
[1] -
